Skutecznie zatrzymać SPAD

Zdarzenia polegające na niezatrzymaniu pojazdu kolejowego w miejscu, w którym powinien się zatrzymać, bądź uruchomieniu pojazdu kolejowego bez wymaganego zezwolenia określane są jako zdarzenia SPAD – od sformułowania w języku angielskim „signal passed at danger”. Do zdarzeń tych zaliczane są wypadki kategorii B04 i incydenty kategorii C44.

W roku 2022 odnotowano spadek o 10% liczby zdarzeń SPAD względem roku 2021. Jednak nie jest to informacja tak optymistyczna jak mogłoby się wydawać. W 2021 r. wystąpiła rekordowa od czasu prowadzenia statystyk liczba zdarzeń tego typu (169). W 2022 r. 152 zdarzenia zakwalifikowano do kategorii B04 i C44, co jest drugim najwyższym wynikiem w ostatnich 5 latach. Dobrą wiadomością jest to, że rok 2022 był piątym z kolei, kiedy nie doszło do żadnego poważnego wypadku w związku z niezatrzymaniem pojazdu kolejowego w miejscu w którym powinien się zatrzymać. W pierwszym półroczu 2023 r. zdarzeń SPAD było 77. Czyli na koniec roku możemy spodziewać się podobnej liczby zdarzeń jak w dwóch poprzednich latach. 

Co zwiększa prawdopodobieństwo SPAD

Czynnikiem, który niewątpliwie ma wpływ na występowanie zdarzeń SPAD jest niewielki staż pracy na stanowisku maszynisty. Związek między stażem pracy maszynisty na tym stanowisku i uczestnictwem w zdarzeniach SPAD jest obserwowany od początku prowadzenia analiz w tym zakresie, czyli od 2018 r. W największej liczbie zdarzeń SPAD biorą udział maszyniści ze stażem pracy do 5 lat. W sumie uczestniczyli oni w 257 zdarzeniach tego rodzaju na przestrzeni ostatnich pięciu lat, co stanowi udział na poziomie 39,36%. Największy odsetek stanowią maszyniści z doświadczeniem od 2 do 5 lat (łącznie 129 osób w analizowanym pięcioletnim okresie, czyli 19,75%).

Maszyniści z doświadczeniem poniżej 5 lat w 2022 r. uczestniczyli w 38% zdarzeń SPAD, stanowiąc jednocześnie 21% ogólnej liczby maszynistów. Szczególną uwagę należy zwrócić na grupę maszynistów ze stażem poniżej roku, którzy uczestniczyli w 7% zdarzeń SPAD, stanowiąc 2% aktywnych maszynistów. We wszystkich pozostałych grupach maszynistów udział w zdarzeniach SPAD jest mniejszy niż wynika to z ich udziału w ogólnej liczbie maszynistów.

Jak zapobiegać – weryfikować wiedzę i umiejętności

Przeciwdziałanie występowaniu zdarzeń SPAD jest wyzwaniem z uwagi na złożoność ich przyczyn i wymaga udziału wielu stron systemu: przewoźników, zarządców infrastruktury, ośrodków szkolenia. Zazwyczaj do wystąpienia tego typu zdarzeń przyczynia się „czynnik ludzki”, czyli błąd pracownika systemu kolejowego. Istotne jest zatem, aby nawet pozornie wyglądające na niegroźne sytuacje (przykładowo związane z pominięciem wskaźnika W4) traktować z należytą powagą, gdyż mogą to być pierwsze symptomy świadczące o występowaniu głębszego problemu związanego np. z wyszkoleniem maszynisty czy jego zdolnością do koncentracji.

Prezes UTK dostrzegł problem w niedostatecznej weryfikacji wiedzy i umiejętności kandydatów na maszynistów już w 2017 r. Już wtedy zaczęły się przygotowania do powołania Centrum Egzaminowania i Monitorowania Maszynistów. Dzięki egzaminom państwowym zachowany będzie jeden, wysoki standard i do zawodu maszynisty nie trafią osoby nie posiadające wystarczającej wiedzy i umiejętności. Dodatkowym elementem sprawdzającym umiejętności kandydata jest cześć egzaminu na pierwsze świadectwo, która będzie prowadzona na symulatorach pojazdów trakcyjnych. Jest to innowacja na skalę europejską.

Centrum Egzaminowania i Monitorowania Maszynistów powstało dzięki dofinansowaniu ze środków Funduszy Europejskich. CEMM zaczął funkcjonować od tego roku. Za nami już ponad 400 egzaminów na licencję maszynisty. Zdawalność przy pierwszym podejściu wynosi około 72% i można uznać to za normalny odsetek. Warto przypomnieć, że w niektórych ośrodkach szkolenia i egzaminowania zdawalność wynosiła 90, a nawet 100%. Niebawem powinniśmy zacząć również egzaminy na pierwsze świadectwo maszynisty. W tych egzaminach poza testem wiedzy, kandydaci będą egzaminowani przy pomocy symulatorów. Proces państwowego egzaminowania rozpoczął się w 2023 r. i na jego pozytywne efekty będziemy musieli poczekać jeszcze kilka lat. Ale to nie znaczy, że w tym czasie nie należy działać.

Jak zapobiegać – wspierać człowieka

CEMM to nie jedyne działania UTK nakierowane na ograniczenie SPAD. Wiemy, że człowiek popełnia błędy i trzeba się z tym liczyć. Dlatego niezbędne jest wspomaganie pracy maszynisty urządzeniami, które pozwolą eliminować błędy. Takim systemem jest z pewnością jest Europejski System Sterowania Pociągiem. Powinien on zastąpić przestarzałe systemy: SHP i Czuwak Aktywny. 

W perspektywie do 2050 roku planowane jest wdrożenie ETCS poziomu 1 lub 2 na 8 233 km linii kolejowych, tj. na ok. 42% polskiej sieci kolejowej. Rozwiązaniem, które pozwoliłoby na poprawienie bezpieczeństwa na liniach, na których w chwili obecnej nie jest planowane wdrożenie ETCS poziomu 1 lub 2, jest instalacja ETCS poziomu 1 w wersji Limited Supervision – ograniczonego nadzoru (ETCS LS). Jest to pełnoprawna konfiguracja systemu ETCS, ujęta w TSI Sterowanie i pozwalająca na realizację zadań związanych z interoperacyjnością i bezpieczeństwem jazdy pociągu. Z inicjatywą budowy ETCS LS wyszedł Prezes UTK i spotkała się aprobatą Ministra Infrastruktury.

Dla zapewnienia monitorowania zdarzeń SPAD oraz trybu postępowania po wystąpieniu tego typu sytuacji, od początku 2022 r. przewoźnicy, których maszyniści uczestniczyli w zdarzeniach kategorii B04, C44 i D79 przekazują do Prezesa UTK kwartalne sprawozdania uwzględniające szereg czynników i okoliczności związanych z każdym zaistniałym zdarzeniem. Jest to jedno z działań, które ma na celu, w wyniku analizy zgromadzonego materiału, identyfikację czynników mających wpływ na występowanie zdarzeń kolejowych oraz poznanie mechanizmów oddziałujących na zachowania maszynistów.

Podsumowując – dla przeciwdziałania występowaniu zdarzeń SPAD istotne jest zapewnienie właściwego wyszkolenia i sprawdzania kompetencji maszynistów; propagowanie metod zwiększających koncentrację maszynisty (np.: metody „wskazuj i mów”); zwiększenia wykorzystywania monitoringu w celu weryfikacji przestrzegania przez maszynistów zakazów obowiązujących w kabinie; weryfikacja sposobu komunikacji między maszynistą a dyżurnym ruchu i dyspozytorem; kreowania w organizacjach warunków sprzyjających budowie kultury bezpieczeństwa i uwzględniania czynnika ludzkiego w realizowanych działaniach; podnoszenia kompetencji członków komisji kolejowej pozwalających na jak najbardziej dokładne analizowanie okoliczności zdarzeń oraz wdrożenia ETCS i ETCS LS.